ئەمڕۆ بە مافى خۆمى دەزانم کە بۆچوونى خۆم رابگەیەنم دەربارەى پرسێکى جەوهەرى کە لە ناوەڕۆک و بنچینەکانیدا دەرنەچووە لە کۆتى دوو لەمپەرى سەرەکى کە رووبەڕووى بەرنامە چاکسازییەکەى دکتۆر حەیدەر عەبادى بووەوە هەر لە راگەیاندنییەوە لە ٩/ئاب/٢٠١٥ـــەوە.
لەمپەرى یەکەم ئەو قەیرانە ئەمنییە بوو کە رووبەڕووى وڵات بووەوە و بەرجەستەش بوو لە تیرۆرى داعشیدا و دووەمیانیش قەیرانە دارایى و ئابوورەییە تیژڕەوەکە بوو کە ئەگەرەکانى ژیان و گەشەکردنى بەرتەسک کردەوە لە عیڕاقدا. وئەگەر قەیرانە سیاسى و پارچەپارچە بوونى بەردەوامى دیموکراتییەتى سیاسى بۆ زیاد بکەین، ئەوە دەبێت بە سێیەمین لەمپەر کە ئاڵۆزترین و جەنجاڵترینیانە، بۆیە هیچ رێگایەک لە بەردەم ئەو پیاوەدا نەمایەوە کە شەڕەکانى جەنگەکەى بە بوێرانە و خۆنەویستییەکى ئاست بەرزەوە بەڕێوەبرد بێجگە لە یەک تاکە رێگا بۆ جێبەجێکردنى بەرنامە چاکسازییەکەى کەو ئەویش کۆڕانکاریى رادیکاڵانە بوو لە سیستەمى سیاسى دەستووریدا بەرەو میحوەرەکانى چەپى رادیکاڵیدا کە من بە شێوەیەکى شەخسى لە کۆبوونەوەى ٧ ـى ئابى ٢٠١٥ ناوم لێینا (شەرعییەتى شۆڕشگێڕیى)؟
بەڵام ئەو پرسیارە لەسەرو هەموو شتەکانەوە هەر وەکو خۆى مایەوە کە لەم ئاڕاستەیدا پوخت دەبێتەوە: لە زەمەنى بەڕیوەبردنى جەنگ و بەڕێوەبردنى قەیرانەکان و کورتهێنانى ئابووریدا ئایا درووستە کە کودەتایەکى دەستوورى ئەنجام بدرێت بەسەر دیموکراتیى پەرلەمانیدا لەڕێگەى بەرپاکردنى میتۆدە زۆر رادیکاڵەکانى جیهانى سێیەمەوە کە لە سەدى پێشوودا باو بوون وەکو مۆدێلگەلێکى جیاواز لە بەڕێوەبردنى دەسەڵات و حوکم لە ئاسیا و ئەفریکا و ئەمریکاى لاتینیدا کە زۆربەى بە نووشست کۆتاییان پێهات؟ بردنە پێشەوەى سیستەمى سیاسى بەرەو هەڵوەشاندنەوەى ئەو پەرەنسیپە دەستووریانەى کە سندووقەکانى
دەنگدەرى دیموکراتى هێنایە بوون، وەک تابۆ و قەغەدەغەیەک مایەوە و سەرۆک وەزیران دەستى پێوەگرت وەکو پەرەنسیپێک بۆ کارکردنى نیشتیمانى دیموکرات و لەسەرپێ وەستانەوە لەڕێى چاکسازییەکەى لە دووڕیانێکى زۆر ئاڵۆز و پڕ لە کۆت و ئاستەنگدا. بۆیە دەرەنجامە سیاسییەکان بۆ ئەم ئێش و ئازارانە لە رێچکەى چاکسازیدا فۆرمێکى جەوهەریان نیشاندا کە میحوەربەند بوو لەسەر گرنگى یەکگرتوویى وڵات پاش ئازادکردنى لە تیرۆر و پاراستنى ئاسۆى دیموکراتى لە بونیادنانى داهاتووى میللەتى عیڕاق و ڕوانین بەرەو نۆژەنکردن و بونیادنان لە قۆناغى ئابوورى سیاسى بۆ ئاشتى کە ئەمڕۆ تێیدا دەژیین.
تێکهەڵکێشکردنى کەرەستەى کارکردنى ئەو پرەنسیپانە بەشێوەیەکى چالاک و خۆنەویستییەکى ئاست بەرزەوە لە دۆخە سەخت و دژوارەکاندا و پێش رزگارکردنى موسڵ، هەموو ئەوانەى کە لە بەڕێوەبەرى دەوڵەتدان پابەندى کردن بە وریابوون و تێپەڕاندنى ئەو حیساباتانەى کە گرەنتییان نییە ئەوانەى تیرۆرى داعشى هەڕەشەى خۆى لەڕێگەیانەوە کرد کاتێک کە ٤٠% جوگرافیاى عیڕاقى داگیرکردبوو.
ئەو رۆژە لە کەشێکى دینامیکى زۆر ئاڵۆزدا دڵنیابوومەوە لەوەى کە دکتۆر حەیدەر عەبادى سەرکردەیەکى سیاسى خاوەن ئەقڵانیەتێکى فراوانە لە رێکخستنى کارەکانى بەپێى پێشەنگایەتى لە بەڕێوەبردنى کاروبارى مەدنیى و عەسکەریى دەوڵەتدا هاوکاتیش ئاڵەنگاریی دەکرد لەگەڵ دوو کۆتى گەورەى کە بریتیتن لە چاکسازیى و جەنگ دژ بە تیرۆردا.
عەبادى پیاوى کودەتای سیاسى نییە و کەسێکى دەسەڵاتخواز و تاکڕەو نییە، ئەو لە مۆدەى ئەو سەرکردایەتییە سیاسییەیە کە لە منداڵدانى دیموکراتییەوە هاتۆتە دەر و لەنێو دەرەنجام و ئاسۆکانى ئەو جۆرە سیاسەتەدا ژیاوە و شوناسەکەشى پاراستووە، سەرەبارى سیستى ئەو ئەزموونە و گرفتەکانى لە وڵاتێکدا کە رانەهاتووە بە دیموکراسى بۆ چەندین دەیە و مێژوویەکى درێژى هەیە لە حوکمى تاکڕەو، دکتۆر حەیدەر عەبادى وەکو سەرکردیەکى نیشتیمانى کەموێنە دەستگرتوو بوو بە دیموکراتییەوە و رابەرایەتى پەرەنسیپەکانى کرد بە بازنەیەکى فراوانى بەرپرسیارێتی و بوێرییەوە و بە تەحموولکردنى قورساییەکانى و گۆڕەپانە پراکتیکییە دڕکاوییەکانى پرسە عەسکەریى و مەدەنییەکان بە ئامانجى بەدەستهێنانى ئایدیاى دەساودەسکردنى ئاشتیانەى دەسەڵات لەڕێگەى خودى کەرەستە دیموکراتییەکانەوە وبەپێى دەستوور، وبەم پێیەش ئەم نموونە سیاسییە عیڕاقییە تواناى خۆى سەلماند لە گێڕانى رۆڵى خۆیدا لە گواستنەوەى دینامکیەتى سیاسى و پاراستنى بەردەوامبوونى بەشێوەیەکى سەرکەوتوو و لەسەرخۆى ئاست بەرز و گۆڕینى لە مەینەتییەکانى تیرۆرەوە بۆ ئیدامەدانى سەرکەوتن لە جەنگدا و تێپەڕاندنى ئاستەنگە ئابوورییەکان و گەیاندنى وڵات بە بازنەکانى یەکگرتنەوەى و پاراستنى سەروەریى و کەرامەتى گەلەکەى وەکو پەیڕەوێکى (گۆڕانکاریى) بەبێ دەستبەرداربوون لە پەرەنسیپە (چاکسازیى و دیموکراتییەکان).
عەبادى پیاوێکە کە ئەزموونى پاش ئازادکردنى تاقیکردەوە بۆ چەسپاندنى فەلسەفەى گواستنەوەى ئاشتیانەى دەسەڵات، وبەڕاستى مومارەسەیەکى بوێرانەى دەسەڵاتى کرد بە بوێرى سەرکردە مەزنەکان بە وتە و کردار. بەمەش مێژووى نیشتیمانپەروەرى عیڕاق ئەوەى نووسییەوە کە حەیدەر عەبادى وەکو سەرکردیەکى سیاسى نیشتیمانى مایەوە و سەرکردەیەکى دەوڵەتدارێتى بوو لە مۆدە پتەو و لەسەرخۆکان و بەبوێرییەکى پیاوانەوە چڵى ئاشتى و دیموکراتیى پێکەوە هەڵگرت لە یەک سەبەتەدا، وخاوەنى پێشبینییەکى سیاسى کەموێنە بوو کە وڵاتانى جیهانى سێیەم پێشووتر بەخۆیانەوە نەیانبینیبوو لەڕووى تەبناکردنى بۆ دیموکراتى پەرلەمانى و گواستنەوەى ئاشتیانەى دەسەڵات و پاراستنى دەساودەسکردنى.
عەبادى وەکو خەباتگێڕێکى بەرگریکەر لە پەرەنسیپە سامییەکانى ژیا لەنێو ئەو ساڵە رابردووە سەختانەى عیڕاقدا و وڵاتى پاراست لە رێچکەگەلێک کە نەخشەى جەنگێکى خوێناوى بۆى کێشابوو و توانى عیڕاق دابنێت لەسەر رێچکەکانى ئاشتى و ئیدامەدانى دیموکراتى کە هاوکات دەستگرتوو بوو بە یەکپارچەیى عیڕاق لەپێناو خۆشگوزەرانى گەلەکەى و گەشەکردنیان.
لەکۆتاییدا، وەکو شایەتحاڵیک لەسەر مێژوو، دکتۆر حەیدەر عەبادى بەرجەستەى (کاتێک کە ئێمە شوبهاندن دەکەین بۆ سەرکردایەتییە عیڕاقییەکان) کەسایەتى خەباتگێڕى ئەفریکایى کرد نێڵسۆن ماندێلا بەڵام لە کیشوەرێکى تردا کە ئەویش: ئاسیاى دیموکراتە.
