(گفتوگۆى دووشەممە)ــى رابردوو دەربارەى رۆحى میللەتى عیڕاقى، وەڵام و هەڵوێستى جیاوازى خوڵقاند کە نوخبەیەک لە ئەکادیمیست و چالاکوانى پرسى سیاسى تێیدا بەشداربوون، بەئەندازەى ئەوەى ئەم وەڵامانە گوزراشتى کرد لە زیندووییەکى فیکریى هاوکات ئەو تێگەیشتنەشى چەسپاند کە پێیوایە ئێمە هێشتا کۆتاییمان نەهێناوە بە یەکلاییکردنەوەى دۆزى جەوهەرى و سەرەکیى لە کۆبوونەوە سیاسییەکەماندا بەشێوەیەک کە رێگە بدات بە تەوزیفکردن و وەبەرهێنانى و لەسەرى بونیادنان بکەین بەشێوەیەکى پۆزەتیڤ بەمەبەستى رووبەڕووبوونەوەى ئاستەنگە گەورە و مەترسیدارەکان.
پێشەنگى ئەم دۆزە جەوهەرییانە ئەو پرسیارە بێتاقەتکەرەیە بۆ هەموومان، ئێمە کێین؟ شووناسى ئێمە چییە، ئایا ئێمە میللەتێکى پێگەیشتووین بەپێى پێناسە کولتوورى و سیاسییەکە؟ یان تەنیا گەلێکین، وەک چۆن ئەدەبیاتە ناسیۆنالیستەکە ناوى لێ دەناین؟ ئایا ئەو شتەى کە ئێستا عیڕاقییەکان بەیەکەوە دەبەستێتەوە خوێنە یان بیروباوەڕ و ئاینە، یان پەیوەندیى دڵسۆزییانەیە بۆ جوگرافیا، یان بەرژەوەندیى کاتییە؟
ئایا ئێمە دەرەنجامى مێژوویەکى درێژیین و توخمى درێژەوەبوو و گۆڕانکارى بیروباوەڕیى و فیکریین، یان ئێمە دەرەنجامى رێککەوتنى نێودەوڵەتى و کەیانێکى سیاسى درووستکراوین کە پەیماننامەى سایکس پیکۆ (١٩١٦) هێنایە بوون و گرووپە دانیشتووانەکانى ناچارکرد بە پێکەوەژیان لەنێو سنوورێکى سیاسى و جوگرافیى دیاریکراودا؟
هەموو ئەم پرسیارانە بەشێوەیەکى راستەوخۆ دەخرێنەڕوو، پاش هەر شوبهاندنێکى کۆمەڵگەى عیڕاقى و شوناسەکەى، وچۆن خودى خۆى و پەیوەندییە نێوانییەکانى خۆى دەبینێت، وچۆن ئەوانى تر دەیبینن؟
لەسیاقى ئەو وەڵام و ئەرگیۆمێنتانەى کە پێم دەگەیشتن، رەخنە و پرسیارى یەکەم سەبارەت بە کەیسە جەوهەرییە بنچینەییەکە بوو، ئایا ئێمە هەر بەفیعلى میللەتین تاوەکو تۆ (نووسەرى ستوونەکە) داوامان لێبکیەت رۆحى زیندوو بکەینەوە و برەوى پێبدەین و بیخەینەوە سەرپێى خۆى؟
من پرسیارەکەم خستەڕوو و نەمویست وەڵامى بدەمەوە بەشێوەیەکى کۆتایى و یەکلاکەرەوە و کۆتاییەکانم بەکراوەیى هێشتەوە چونکە ئاگەدارم کە نوخبەى عیڕاقى بەفیعلى دابەشبووە دەربارەى ئەم پرسە، چونکە ئێمە رووبەڕووى درز بووینەتەوە سەبارەت بە شووناس، ودووبەرکى تیژیش لەنێوز گرووپە سیاسییەکاندا، هەروەها رووبەڕووى هەوڵى فیدڕاڵیخواز بووینەتەوە کە ئاڕاستەى شووناسى فەرعى و لاوەکیى هەیە، چى بە بارى نەتەوەیى بێت یان مەزهەبی، هەروەها رووبەڕووى هەوڵى دابەشکردن و جیابوونەوە بووینەتەوە، وهەموو ئەم دیاردانە خۆیان دەنوێننەوە لە جەدەلى سیاسى رۆژانە و هەستەکانى رق و بێزکردنەوە کە توندڕەوەکان گوزارشتى لێدەکەن لە نێو هەموو لایەنەکانى گرووپى (نیشتیمانى) عیڕاقییەوە، وتائێستاش بیرکردنەوەى سیاسى رۆژانە گوزارشت لە خۆى دەکات بەو شێوەیەى کە ئێمە میللەت نین، بەڵکو پێکهاتووین لە گەل و مەزهەب و کەمینەى جیاواز، وهەریەک لە ئێمە مەرجەعییەتى فیکریى و سیاسى و بیروباوەڕیى و سیمبوڵیکى خۆى هەیە، وهەریەک لەم لایەنانە خۆى لە کۆمەڵەیەکى گەورەتردا دەبینێتەوە لە دەرەوەى سنوورى سرووشتى و سیاسیى عیڕاقدا، ئەمەش واتاى ئەوەیە کە قسەکردن لەبارەى میللەتێکى عیڕاقییەوە خەیاڵکردنەوەیەکى رووتە کە نە مێژوو فەراهەمى دەکات نەش ئێستا جەختی لێدەکاتەوە، لەکاتێکدا کەسانى تر پێیان وایە، ئێمە میللەتێکین لە گەل و ریشەى نەتەوەیى و ئاینى و مەزهەبى جیاواز پێکهاتووین، بەڵام ئینتیمامان بۆ شارستانیەت و مێژوو و جوگرافیاى سرووشتى عیڕاق کۆماندەکاتەوە، وئەو زنجیرە مرۆییەى کە شارستانیەتە دوابەدوایەکەکانى بونیادنا و درووست کرد تا ئێستا پەیوەندییەکى پتەو و هەستێکى بەهێز و میزاجێکى تایبەت و کولتوورێکى هاوبەش و ویستێکى ژیانى هاوبەش کۆیان دەکاتەوە هەروەها تایبەتمەندییەک کە سیمایەکى تایبەت دەبەخشێت بە کەسایەتى عیڕاقى، کەواتە هیچ زیانێکى نییە بوونى گرووپى یاخى و گرووپێکى ترى لەدەستدەرچوو و گرووپێکى تر کە بەدواى تایبەتمەندى خۆى دەگەڕێت و نایەوێت تێکهەڵکێش بێت و هەژماربکرێت لەژێر چەترى میللەتى عیڕاقیدا.
دوو دیدى بەرامبەر بەیەک کە هەریەکەو بەڵگە و بەهانە و دیکۆمێنتى خۆى هەیە، وئەو مەودایەى کە جیایان دەکاتەوە لەیەکتر مەوداى نێوانى خەون و واقیعە. واقیعەکەمان وا دەریناخات کە ئێمە میللەتێک بین خاوەن یەک رۆح و میزاج و ویستێکى هاوبەش وەکو چۆن میللەتانى تر هەیانە، لەهەمانکاتدا کەسانى تر مشتومڕى ئەوە دەکەن کە قسەکردن لەبارەى کەیانێکى سیاسى عیڕاقى دەستکرد وەکو ئەوەى قوتابخانە بریتانییەکە بانگەوازى بۆ دەکات هیچ نییە بێجگە لە دیدێکى بەرتەسکراو بۆ مێژووى سیاسى عیڕاق چونکە عیڕاق لەڕێى سنوورە سرووشتییەکانیەوە (بەر لە سنوورە سیاسییەکەى) پێکهاتبوو لە دانیشتوانێکى جۆراوجۆر و فرەڕەنگ بەڵام توانى یەکى بخات و لە قاڵبى بدات بەشێوەیەک کە ئەم شوێنە جوگرافییە ببێت بە راکێشەرى کۆچەکان، وختۆکەى حەز و ئارەزووەکان بدات، کە لەڕووى بەهاى سارشتانى و ستراتیژییەوە هیچى کەمتر نییە لە هاوشانەکەى خۆى لە شارستانییەتى (میسڕ)، بەڵام سرووشتى پێگە جوگرافییەکەى تایبەتمەندى میسڕ و یەکگرتووییە مرۆییەکەى پاراست بەشێوەیەک کە (ژیریی شوێن) کاریگەرییەکى یەکلاییکەرەوەى هەبوو بەسەر کەسایەتییەکەى و کەسایەتیى هاوڵاتییەکانییەوە، هەروەکو چۆن داهێنەرى کۆچکردوو جەمال حەمدان (١٩٢٨-١٩٩٣) بۆى روونکردینەوە.
کەواتە سەرەتا ئێمە پێویستیمان بە کەسێکە بۆمان بسەلمێنێت کە ئێمە میللەتێکین خاوەنى تایبەتمەندى و هەستى جیاوازی خۆمانین، پاشان هەنگاو دەنێین بەرەو جوڵاندنەوە و برەودان بە رۆحى میللەت و دەروونى، کە وادیارە خەواڵووە یان هەر نووستووە و کپکراوە بەهۆى ئەو شتناوەى بەسەریدا کەڵەکە بوو لەڕیى کردارەکانى نامۆبوون و شێواندن و رزانى شارستانى، ئەم هەوڵانە لە نوخبەى عیڕاقى دەخوازێت کە خۆى بخاتە نێو بارێکى جیددییەوە، چونکە ئێمە لە ئێستادا لە بەرامبەر دوڕیانێکداین، کە دەبین یان نابین، وئەو توێژینەوانەى کە رۆحى میللەت زیندوو دەکەنەوە و هەناسەى رۆحى کرداری شارستانى دەکات بەبەریا گرنگترینە لە ساتى ئاڵنگاریدا، بەمەرجێک کە دەربازبێت لە لایەنگیریی ئایدیۆلۆژیی و مەرجەکانى دەسەڵاتى تۆتالیتار، چونکە ئێمە لەسەر رێچکەى بونیادنانى دەوڵەتى میللەتین نەک بونیادنانى میللەتى دەوڵەت، سەربارى ئەوەى کە دەسەڵات و دەوڵەت کاریگەرە لە سەیرورە و بونیادنانى میللەتاندا.
